Dünya ticaretini yönlendiren Süveyş Kanalı ve diğer kanalların tarihi

Vakanüvis yazdı

Dünya ticaretini canladıran rotalardan biri olan Süveyş Kanalı'ndaki kriz, 7 günün ardından sona erdi.

Ekonomik noktada büyük etkiler doğurmasından endişe duyulan olayın ardından, deniz yoluyla ticaretin önemi de ortaya çıktı.

Günlerdir gündemden düşmeyen, Evergreen firmasına ait Ever Given isimli geminin Süveyş Kanalı'nı kapatmasıyla birlikte, dünyadaki diğer su kanallarının ticari etkileri de tekrar gözden geçirildi.

İLK GÜNDEN 10 MİLYAR DOLAR ZARAR

Kanalın açılmasının beklendiği süreçte gemilerin sayısı her saat artarken, daha ilk günden 10 milyar dolarlık zarar ortaya çıktı.

SU KANALLARININ GLOBAL DEĞERİ

Su kanallarının global ölçekte önemi çok büyük. Bu vesileyle dünyadaki en önemli kanalların hikâyesini derledik.

Dünya ticaretine yön veren kanalların birçoğunun mazisinin milattan öncesine uzanıyor olması, su yollarının stratejik öneminin ne kadar eskilere gittiğini de gösteriyor.

KANALIN KAPANMASININ BİR GÜNLÜK ZARARI 10 MİLYAR DOLAR

Yaklaşık 400 metre uzunluğunda, 20 bin konteynır kapasitesine sahip ve 220 bin tonluk dev kargo gemisi Evergreen, Süveyş Kanalı’na girerken şiddetli rüzgarın etkisiyle karaya oturdu. Dünya deniz ticaretinin yüzde 12’sine ev sahipliği yapan kanalın girişi tamamen kapanmış durumda. Kanaldan geçiş için bekleyen gemilerin sayısı 200’ü çoktan aştı.

Evergreen gemisi küresel bazda sorunlara yol açabilir. 1734’ten bu yana yayınlanan denizcilik gazetesi Lloyd’s List’in değerlendirmesine göre, Süveyş Kanalı’nda Batı yönüne doğru giden trafiğin günlük değeri yaklaşık 5,1, Doğu yönü trafiğinin değeri ise 4,5 milyar dolar. JP Morgan stratejisti Marko Kolanoviç de kazanın küresel ticarette önemli olumsuzluklara neden olabileceği, lojistik ve enerji piyasalarında dalgalanmalar ile pek çok ülkede enflasyonun görülebileceği görüşünü dile getirdi.

KANALI RAMSES YAPTIRDI, HZ. ÖMER TAMİR ETTİRDİ

Dünya ticaretinin yüzde 83’ünün deniz taşımacılığı ile yapıldığı düşünülünce, insan yapımı kanalların önemi daha iyi anlaşılıyor. Süveyş Kanalı’nın mazisi çok eskilere gidiyor. II. Ramses zamanında aynı yerde açılan kanal, sonradan kumla dolup kullanılmaz hale gelmiş. Tarih içerisinde zaman zaman tamir gören kanal, Hz. Ömer’in talimatıyla Mısır valisi Amr bin Âs tarafından bir kez daha işler hale getirilmiş ve 8’inci yüzyıla kadar da kullanılmış.

Bölgede yeniden kanal inşası fikri hemen her zaman gündemde oldu ancak gerçekleştirilemedi. On altıncı yüzyılda Portekizliler Hint Okyanusu’na geçerek Baharat Yolu’nu kontrol altına alınca Osmanlının doğudaki topraklarını tehdit etmeye başlamışlardı. Bu tehlike karşısında Sadrazam Sokullu Mehmet Paşa ve Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa Akdeniz’i Kızıldeniz'e bağlayacak bir kanal açma fikrini hayata geçirmek istedilerse de muvaffak olamamışlardı.

Süveyş Kanalı’nın inşasına, Osmanlı Devleti'nin Mısır Valisi Said Paşa zamanında bir Fransız şirketi tarafından başlandı. Kanal, Mısır Valisi İsmail Paşa zamanında 1869 yılında tamamlandı. Süveyş Kanalı’nın açılışına karşı olan İngiltere, 1882’de Mısır’ı işgal ederek Kanal'ın kontrolünü ele geçirdi. Osmanlı Devleti, I. Dünya Savaşı sırasında Süveyş Kanalı’nı geri alabilmek amacıyla iki kez Kanal Harekâtı düzenlediyse de başarılı olamadı. Sina Yarımadası’nın batısında yer alan kanal, zaman içerisindeki iyileştirmelerle 193,3 kilometre uzunluk ve en dar yerinde 313 metre genişliğe sahip oldu. Kanal, Afrika çevresinde dolaşmaya gerek kalmadan Asya ile Avrupa arasında deniz taşımacılığı yapılmasını sağlamasıyla dünya ticaretinde çok önemli bir işlev kazandı.

ÇİNLİLERİN 7 BİN YILLIK KANALI

Dünyanın en uzun kanalı olan Büyük Çin Kanalı, Pekin’den başlayıp Tientsin, Hebei, Shandong, Jiangsu ve Zhejiang eyaletlerini geçerek Hangzhou şehrine kadar uzanmakta. Bin 794 km’lik uzunluğuyla dünyanın en uzun kanalı özelliğini taşıyan kanal, Sarı Nehir ile Yangtze Nehri bağlantısını gerçekleştiriyor. Büyük Çin Kanalı da tıplı Süveyş Kanalı gibi antik çağdan bugünlere ulaşan bir su yolu. Kanalın en eski kısımlarının MÖ 5’inci yüzyılda yapıldığı biliniyor. Kanalın bugünkü haline en yakın düzenleme ise Sui Hanedanı zamanında (MS 581-618) tamamlanmış. 2014 yılında Dünya Mirasları Listesi’ne dahil edilen Büyük Çin Kanalı, ticari özelliğinin yanı sıra seyir güzergâhı olarak da Çin turizmine büyük katkı sağlıyor.

PANAMA KANALI’NIN İNŞASINDA 30 BİNE YAKIN İNSAN ÖLDÜ

Orta Amerika’nın en güneyindeki Panama topraklarında, Atlas Okyanusu ile Büyük Okyanus’u birbirine bağlayan Panama Kanalı, adeta “vahşi kapitalizm”in mücessem hali olarak ortaya çıkmıştı. Zira kanalın yapımı sırasındaki gayri insani şartlar - yetersiz iş güvenliği önlemlerinden dolayı sık sık toprak kaymaları yaşanıyordu - bir yandan, bölgenin salgın hastalıklara elverişli tropikal yapısı diğer yandan, kanal inşaatı tam bir insan kıyımına dönüşmüştü. Tam sayı bilinmese de inşaat sırasında 30 bine yakın insanın can verdiği pek çok kayıtta yer almakta.

Acı, gözyaşı ve kanla inşa edilen Panama Kanalı, mühendislik alanında ise çok ileri düzeye sahip bir kanal. Deniz seviyesinden 28 metre yukarıda bulunan Panama Kanalı, “sıvıların dengesi kanunu”ndan faydalanılarak çalışıyor. Buna göre gemiler kanal içinde yavaş yavaş yükseltiliyor, aynı metotla da diğer tarafa doğru indiriliyor. Panama Kanalı’nın lojistik sektörüne yaptığı katkı çok büyük boyutlarda.Örneğin, New York’tan San Francisco’ya giden bir gemi, Panama Kanalı’nı kullanarak 9 bin 500 km yol yapıyor. Oysa kanal açılmadan önce aynı güzergâhtaki gemiler Horn Burnu’nu dolaşmak, dolayısıyla da 22 bin 500 km yol yapmak zorunda kalıyordu. 144 ticaret rotası, bin 700 liman ve 160 ülke ile bağlantısı bulun Panama Kanalı, hem dünya hem de ülke ekonomisine çok önemli getiriler sağlıyor. Kanal sayesinde sadece 2019 yılında Panama hazinesine doğrudan 1 milyar 786 milyon lira para girdi. Bu doğrudan gelirin yanısıra kanalın son 10 yılda ulusal gelire sağladığı ortalama yıllık katkı ise 2 milyar 900 milyon lira civarında.

MANCHESTER UNITED KADAR ÜNLÜ DEĞİLAMA...

Kuzeybatı İngiltere’de bulunan Manchester Kanalı, 58 km’lik uzunluğu, 24 metreye varan genişliğiyle çok büyük gemilere geçiş imkanı sağlamasa da İngiltere taşımacılığı için önemli bir su yolu. Manchester şehrini Mersey Nehri ile İrlanda Denizi’ne bağlayan kanal, açıldığı yıl olan 1894’te dünyanın en büyük kanalı unvanını taşıyordu. Manchester Kanalı, okyanus yolcu gemilerinin çevredeki endüstriyel ekosistem ile irtibatını sağlayarak Manchester’ın büyük bir liman kenti haline gelmesinin yolunu açtı.

SOKULLU DÜŞÜNDÜ

Volga-Don Geçiş Kanalı, Volga ve Don nehirlerini en kısa mesafede birbirine bağlayan bir kanal olarak 1 Haziran 1952’de kullanıma açılmıştı. Kanal, 101 kilometrelik uzunluğu içinde 45 kilometresi suni çay gölleri içermesiyle klasik su yollarından ayrılmakta. Volga-Don Geçiş Kanalı da tıpkı Süveyş Kanalı’nda olduğu gibi Osmanlı Sadrazamı Sokullu Mehmet Paşa’nın gündemindeydi. Sokullu, kanalla ilgili bazı çalışmalar yaptırmış ancak yol alınamamıştı. Onyedinci yüzyılda ise Rus Çarı (Deli) Petro da inşaat girişiminde bulunmuş ama siyasi çalkantılarla boğuştuğu için girişim akamete uğramıştı. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler döneminde, Stalin zamanında, II. Dünya Savaşı öncesinde kanalın inşaatına başlandı. Stali’in demir yumruğu altındaki ülkede tam 11 milyon işçi yarı aç yarı tok bu kanalın yapımında zorla çalıştırıldı. Volga-Don Geçiş kanalı nihayet 1 Haziran 1952’de kullanıma açıldı.

DEV GEMİLER KORİNT KANALI’NDAN 50, 60 SANTİMLİK PAYLARLA GEÇİYOR

Korint Körfezi ile Saronik Körfezini birbirine bağlayan ve Mora Yarımadası’nı Yunanistan anakarasından ayıran Yunanistan’daki Korint Kanalı, antik Yunan’da varolup,sonrasında kuruyan bir kanaldı. Korint Kanalı, bu bölgede yeniden inşa edilip 1893 yılında açıldı. Toplam 6,4 kilometrelik uzunluğuyla en kısa kanallardan birisi olan Korint Kanalı, asıl ününü ise çok dar oluşuyla yaptı. Öyle ki dev kruvazör gemilerin kaptanları, kanalın kimi yerlerinde 50 ya da 60 santimetreye kadar düşen mesafeleri dikkate alarak geçiş yapmak zorunda kalıyorlar. Günümüzde sırf kanalın bu özelliğini yakından görmek isteyenler özel turlara katılıyor. Zaten kanalın ticari taşımalardan çok turistik geziler için tercih edilir olmasının nedeni de bu darlıktan kaynaklanıyor. Korint Kanalı gemilere yaklaşık 700 kilometrelik bir yol avantajı sağlamasına rağmen Panama ve Süveyş Kanalları gibi dünya ticaretine etki edemedi.

KAYZER WILHELM’İN KANALI KİEL

Kuzey Denizi’nde Elbe Irmağı ağzındaki Brünsbüttelkoog’dan, doğuda Baltık Denizi kıyısındaki Kiel limanına kadar olan bölgedeki 98 kilometre uzunluğa sahip Kiel Kanalı, 103 metre genişliğe, 11 metre derinliğe sahip. Kanal üzerinde10 köprü ise karasal geçişleri sağlamakta. Kanal, 1887-1895 yılları arasında, kuzeye gidecek savaş gemilerine kestirme bir yol sağlamak amacıyla yapılmıştı. Kanal yapılmadan önce gemiler Danimarka’nın çevresini dolaşmak zorundaydı. Kiel Kanalı, 1907-1914 arasında genişletilerek büyük savaş gemilerinin geçişine elverişli hale getirildi. O dönemde Kayzer Wilhelm’in adını taşıyan kanal, I. Dünya Savaşı sonrasında Alman hâkimiyetinden alınarak uluslarası statüye kavuşturuldu. Ancak Adolf Hitler 1936’da bu hükümleri tanımadığını ilan etti, yenilgi sonrası ise eski statü tekrar yürürlüğe girdi. Kiel Kanalı, günümüzde bu statüsünü önemli ölçüde korumakla birlikte yönetimsel olarak Almanya’nın en kuzeyindeki eyaletiolan Schleswig-Holstein Eyaleti’nin kontrolünde.